Lễ hội Mừng năm mới (Lễ hội múa trống) là sinh hoạt văn hóa truyền thống của người Giáy, xã Tát Ngà, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang, được tổ chức vào dịp Tết Nguyên đán – từ sáng mùng Một đến hết tháng Giêng.
Lễ hội Mừng năm mới của người Giáy thường được tổ chức đơn giản, không nặng về hình thức và lễ vật cúng thần. Theo quan niệm của họ, Ông (được thờ trong miếu Ông) và Bà (được thờ trong miếu Bà) chính là Tổ tiên của dân tộc Giáy, đồng thời, cũng là những người che chở, bảo vệ cho con cháu người Giáy. Người Giáy không theo một tôn giáo nào, mà chỉ gửi những lời khấn đến Ông và Bà như là một hình thức cầu tổ tiên phù hộ, che chở. Theo đó, lễ hội chính là dịp để đồng bào mời tổ tiên về chung vui với con cháu và gửi gắm những khát vọng của mình. Ngoài ra, lễ hội cũng là dịp để đồng bào nghỉ ngơi, vui chơi sau một năm lao động vất vả. Thông thường, ngay từ những ngày cuối năm, trưởng thôn đã tập hợp dân làng và thầy cúng để bàn việc chuẩn bị cho Lễ hội Mừng năm mới. Lễ vật chủ yếu là sản phẩm do người Giáy tự làm, gồm có gà, bánh chưng, thịt treo, rượu, hương,… Bên cạnh đó, thầy cúng còn chuẩn bị thêm vài câu đối chúc tết để treo tại miếu Bà. Mỗi gia đình cũng chuẩn bị một mâm lễ vật riêng để dâng tại miếu Bà. Tất cả lễ vật phải được chuẩn bị xong từ trước Tết.
Sáng sớm mùng Một Tết, thầy cúng mặc trang phục chỉnh tề, cùng một số thanh niên khỏe mạnh, chưa vợ, mang một mâm lễ đến cúng tại miếu Bà. Lễ vật gồm: 2 con gà (một trống, một mái), bánh chưng, rượu, hương,… Sau khi miếu được quét dọn sạch sẽ, thầy cúng dán câu đối lên cột, bày mâm lễ xuống đất, rồi thắp hương khấn mời Bà về dự lễ và xin phép Bà cho dân làng hạ trống xuống để tổ chức lễ hội. Trống thần chỉ được đưa ra khỏi miếu Bà một lần duy nhất trong năm. Người Giáy quan niệm, thần trống chính là vị thần đưa tin, những lời khấn của họ muốn đến được với Tổ tiên phải nhờ vào thần trống. Vì thế, khi tổ chức lễ hội, sau mỗi bài cúng, thầy cúng lại gõ một hồi trống để chuyển mong ước của dân làng đến với Tổ tiên. Trống được làm từ thân cây gỗ nghiến cổ thụ, dài khoảng 1,5m, chu vi khoảng hai vòng tay người lớn; mặt trống được bưng bằng da bò… Sau khi hạ xuống, trống được đặt cạnh mâm cúng, thầy cúng đọc lời khấn – cầu mưa thuận gió hòa, xin trời đổ nước về cho kịp mùa vụ, con cháu được mạnh khỏe. Sau đó, thầy cúng gõ ba tiếng trống, rồi cắt cử người bưng lễ, khiêng trống. Thầy cúng cầm hương đi trước, dẫn theo đoàn khiêng lễ vật và trống thần đi qua từng nhà trong thôn chúc mừng năm mới. Qua mỗi nhà, lại gõ một hồi trống, thầy cúng lại khấn để cầu mong cho gia đình luôn gặp những điều tốt lành. Gặp đoàn, gia chủ sẽ bưng mâm lễ của nhà mình cùng nhập vào đoàn rước trống. Trống thần càng đi xa, đoàn rước càng dài thêm, đông thêm, vui thêm không khí ngày Tết. Sau khi đoàn rước trống đi qua hết mọi nhà, sẽ quay về miếu Ông. Sau khi bày lễ vật xong, người dân trong thôn cùng ngồi quanh trống thần (đặt trước miếu Ông), thầy cúng làm lễ cúng Tổ tiên.
Mở đầu là bài cúng mời tổ tiên và các vị thần linh về dự lễ cùng dân làng để nghe thầy cúng báo cáo những việc mà dân làng đã làm trong một năm qua, cảm ơn thần linh đã phù hộ, che chở dân làng. Cúng xong, thầy cúng đến bên trống thần cầm dùi “viết” lên mặt trống những câu thần chú với nội dung như: trai gái hòa thuận, người già sống lâu,… rồi đánh một hồi trống mời các thần linh về dự hội và chứng giám.
Sau đó, thầy cúng chỉ định một đôi nam nữ lên nhận dùi trống và thay thầy gõ nhịp. Trai gái trong làng với trang phục truyền thống của dân tộc mình, lần lượt nối theo nhau múa vòng quanh trống. Điệu múa với những động tác đơn giản nhưng vui nhộn, nhằm cầu mong những điều tốt đẹp sẽ đến trong năm mới. Cùng lúc đó, thầy cúng khấn và dâng lên thần linh những ước vọng của dân làng, như cầu được mùa; trâu bò không bị dịch bệnh; người không ốm đau, làm ăn gặp nhiều may mắn; nhà nhà đủ ăn, đủ mặc, có nhiều thóc, lúa, ngô, khoai,…
Đối với người Giáy, việc thờ cúng Tổ tiên là một tập tục truyền thống có vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào. Họ quan niệm, sau khi chết, Tổ tiên sẽ về trời, trở thành thần linh chăm lo cho cuộc sống của con cháu, phù hộ cho con cháu khi gặp tai ách, khó khăn; vui mừng khi con cháu gặp may, khuyến khích con cháu làm điều tốt,… Bởi thế, khi bước sang năm mới, nhất thiết phải mời Tổ tiên về dự hội, để dân làng bày tỏ lòng kính trọng và cầu mong Tổ tiên phù hộ.
Sau khi múa nghi lễ xong, thầy cúng đại diện cho dân làng khấn tạ ơn, tiễn thần linh về trời và tuyên bố đến giờ vui hội múa trống mừng năm mới. Người dân hòa vào đám hội, cùng múa và rót rượu chung vui. Những mâm lễ của các gia đình được mang ra, họ cùng mời nhau chén rượu đầu năm, cùng múa chung một điệu múa trống, hát cùng nhau những bài hát đối, giao duyên,… Không khí của lễ hội thật náo nhiệt, tới chiều muộn, các gia đình mới trở về nhà mình. Khi đó, những thanh niên được giao tiếp quản trống lại cùng nhau khiêng trống đến từng nhà trong thôn. Đến trước cửa mỗi gia đình, nhịp trống lại vang lên cùng với những lời chúc phúc cho gia đình năm mới gặp nhiều may mắn. Sau màn múa trống, chủ nhà ra mời đội rước trống lên nhà, cùng uống ch´n rượu chung vui và gửi họ một chút lễ vật để lấy may. Lễ vật có thể là một chút tiền hoặc cặp bánh, chai rượu,… Việc rước trống qua từng nhà chúc Tết có khi kéo dài tới sáng. Ngày mùng Hai Tết, dân làng lại tụ tập về miếu Ông, cùng nhau múa hát và tham gia những trò chơi dân gian, như đánh Yến, tung Còn. Cứ như vậy, hội xuân kéo dài đến hết tháng Giêng, mọi người lần lượt thay nhau đánh trống. Người Giáy quan niệm, được đánh trống là đã xin được may mắn cho mình và gia đình. Hết tháng Giêng cũng là lúc mùa lễ hội kết thúc, thầy cúng cùng các chàng trai trong thôn lại khiêng trống từ miếu Ông về cất giữ tại miếu Bà, chờ mùa lễ hội năm sau…
Lễ hội Mừng năm mới của người Giáy là dịp để dân làng thể hiện truyền thống uống nước nhớ nguồn, tri &irc;n Tổ tiên, gắn kết cộng đồng, dòng họ và khát vọng hướng đến một năm mới, với mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Với những giá trị đặc sắc của di sản, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã Quyết định đưa Lễ hội Mừng năm mới của người Giáy vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Dương Anh (Theo Hồ sơ di sản, Tư liệu Cục Di sản văn hóa)